Jakie są rodzaje mateczników pszczelich?

Rozwój rodziny pszczelej przebiega dynamicznie i często w pozornym niezorganizowaniu. Jednym z najważniejszych zadań pszczelarza, który czuwa nad rozwojem każdej ze swoich rodzin pszczelich jest systematyczne zaglądanie do pszczół i identyfikacja problemów, które towarzyszą rojom. Sama obserwacja pszczół to często zdecydowanie za mało – trzeba zajrzeć do środka, aby zobaczyć, co tak naprawdę dzieje się w gnieździe. A tam… można natknąć się na wiele różnych mateczników pszczelich o różnych kształtach i zróżnicowanym ułożeniu na plastrze. Ważna dla pszczelarza jest także ilość mateczników w ulu. Dzisiaj dowiemy się, jak rozróżniać mateczniki pszczele i co – za pomocą matecznika – chcą nam przekazać pszczoły!

Co to jest matecznik pszczeli?

Matecznik pszczeli jest to komórka plastra pszczelego o większych rozmiarach. Wraz z rozwojem larwy matecznik staje się widocznie zauważalny i odstaje od powierzchni plastra. Podstawą tworzenia się mateczników w ulu są miseczki matecznikowe, które stanowią większą przestrzeń do rozwoju larwy pszczelej. Umieszczone tam przez matkę pszczelą jajeczko – lub przeniesione do komórki przez inne pszczoły – będzie rozwijać się w nieco inny sposób niż w przypadku „normalnego” czerwiu pszczół-robotnic. W mateczniku zdecydowanie większa jest ilość mleczka pszczelego, dzięki czemu larwa intensywnie się rozwija i przybiera większe rozmiary. Po 16 dniach od złożenia jajeczka w pełni rozwinięta matka pszczela może opuścić matecznik.

Czy w ulu musi być matka?

Rodzina pszczela jest doskonale uporządkowana – nad robotnicami i trutniami panuje matka pszczela, która obowiązkowo musi być w każdym roju. Każda pszczoła ma ściśle określone zadanie do wykonania. Pszczoły – robotnice wyczuwają obecność matki w roju, bo wytwarza ona specjalne feromony. Matki może nie być w roju tylko w jednej sytuacji – kiedy młoda, dopiero co wygryziona z matecznika matka pszczela udaje się na lot godowy. W każdej innej sytuacji, w której w roju nie ma matki pszczelej rodzina jest praktycznie skazana na zagładę. Dłuższa nieobecność matki w ulu może doprowadzić m.in. do powstawania trutówek, czyli składania niezapłodnionych jaj przez pszczoły-robotnice, z których mogą wykluć się jedynie trutnie.

Jak powstaje matecznik?

Matecznik rozpoczyna się od charakterystycznej, powiększonej komórki – miseczki matecznikowej. Jeśli wewnątrz zostanie umieszczone jajeczko, pszczoły szybko budują ścianki komórki, aby umożliwić larwie rozwój. Zasklepiony matecznik o dość dużych rozmiarach przybiera typowy, zwisający kształt. Rozwój matecznika kończy się wydostaniem się matki na zewnątrz – może to się wydarzyć na dwa sposoby: albo poprzez odpadnięcie wieczka matecznika, albo przez przegryzienie woskowej warstwy przez matkę.

Kiedy pszczoły zarzucają mateczniki pomimo obecności matki w roju?

Nawet pomimo obecności matki pszczelej w ulu mogą pojawić się mateczniki. Jedną z przyczyn jest rojliwość pszczół, czyli skłonność pszczół do ucieczki – to cecha genetyczna, przekazywana z pokolenia na pokolenie. To dlatego hodowla matek pszczelich o wyselekcjonowanych cechach jest tak potrzebna – matki rojliwe na dłuższą metę dla pszczelarza są bardzo uciążliwe. Pszczoły mogą zarzucić też matecznik w przypadku nagłej utraty matki – np. gdy zginie ona w trakcie lotu godowego.

Zapoznaj się z naszą ofertą akcesoriów do hodowli matek pszczelich

Rodzaje mateczników pszczelich

Mateczniki pszczele możemy podzielić przede wszystkim ze względu na cel ich powstania. Tutaj mamy do wyboru mateczniki rojowe, mateczniki na tzw. cichą wymianę i mateczniki ratunkowe. Przyjrzyjmy się pokrótce, jak wygląda każdy z nich.

Mateczniki rojowe

Pierwszym elementem przygotowywania się pszczół do „dłuższej wycieczki” z ula jest zarzucanie mateczników. Pszczoły myślą o podziale rodziny i ucieczce z częścią miodowych zapasów nie tylko wtedy, gdy mają do tego predyspozycje genetyczne. Bardzo często rójki zdarzają się w bardzo upalne dni w sytuacji, gdy pszczoły mają mało miejsca w ulu. Mateczniki rojowe zazwyczaj bardzo wyraźnie odznaczają się od powierzchni plastra – są długie i wystające. Ważna jest też ich lokalizacja – można je spotkać szczególnie na brzegach plastrów – tam, gdzie często jest dużo wolnej przestrzeni między bokiem ramki do uli a powierzchnią plastra.  

Mateczniki na cichą wymianę

Mateczniki tzw. cichej wymiany pojawiają się wtedy, gdy z jakiegoś powodu pszczoły chcą same wycofać obecnie panującą w ulu matkę i zastąpić ją nową. Może być to związane np. z jej defektem, niewystarczającą ilością feromonów, które produkuje matka itp. Mateczniki cichej wymiany wyglądają bardzo podobnie do mateczników rojowych – jest ich jednak zdecydowanie mniej, maksymalnie kilka w całym roju.

Mateczniki ratunkowe

Mateczniki ratunkowe to ważny sygnał dla pszczelarza, że w ulu dzieje się coś złego. Ich pojawienie się oznacza, że w gnieździe nie ma królowej. Są bardzo proste do rozróżnienia – występują w dużej ilości, najczęściej obok siebie i zwykle w górnej lub środkowej części plastra pszczelego. Cechą charakterystyczną tego typu mateczników jest też zwężenie komórek sąsiadujących – jest to związane z pracą pszczół, które po zorientowaniu się, że w ulu nie ma matki szybko przerabiają komórki ze zwykłymi jajeczkami na komórki matecznikowe.

Jak rozpoznać rodzaj matecznika?

Rozpoznanie rodzaju matecznika to dla pszczelarza absolutnie kluczowa kwestia. Na tej podstawie można określić, czy w ulu konieczna jest interwencja – poddanie nowej matki, utworzenie odkładów celem zapobiegania rójce itp. Jak rozróżnić, z jakim matecznikiem mamy do czynienia?

Lokalizacja matecznika na plastrze

Umiejscowienie matecznika lub mateczników na powierzchni plastra pszczelego ma duże znaczenie i pozwala łatwo zidentyfikować rodzaj matecznika. Mateczniki rojowe lub cichej wymiany znajdziemy po bokach plastrów, często ukryte pod warstwą pszczół; mateczniki ratunkowe zwykle znajdują się w centralnej części plastra.

Ilość mateczników w ulu

Obecność 1 lub maksymalnie kilku mateczników może świadczyć o tzw. cichej wymianie matki przez pszczoły. Im mateczników jest więcej, tym sytuacja staje się coraz bardziej poważna: większa ilość mateczników to często sygnał alarmujący, że pszczoły mogą niedługo uciec. Z kolei imponująca liczba mateczników, dochodząca nawet do kilkudziesięciu sztuk na ul zazwyczaj sygnalizuje brak matki wewnątrz gniazda.

Czas powstania matecznika

Poszczególne mateczniki można rozróżnić również na podstawie ich czasu powstania. Pszczoły najchętniej uciekają w terminie od maja do lipca i wtedy też można zaobserwować powstawanie mateczników rojowych. Mateczniki na cichą wymianę powstają później – mniej więcej od lipca nawet do września. Z kolei mateczniki ratunkowe mogą pojawić się w ulu przez cały sezon – ich obecność w roju jest związana najczęściej z nagłą utratą matki, np. wskutek przygniecenia jej w trakcie prac pszczelarskich.

Bibliografia: 

Werner Gekeler, Pszczoły. Poradnik hodowcy, Wydawnictwo RM, 2014.